بررسی آکوستیکی سنتور

سنتور به عنوان یک ساز موسیقی، دارای چه ویژگی های آکوستیکی است؟

الف) نقاط قوت سنتور به عنوان یک ساز چیست؟

چنانکه گفته شد در سازهایی چون سنتور و پیانو، سیستم نواختن ضربه ای ( با زدن مضراب ) روی سیم است، و در سازهایی چون قانون و چنگ و کلاوسن به صورت زخمه ای، مزایای یک ساز مضرابی چون سنتور را در صداسازی، نسبت به سازهای زخمه ای می توان چنین برشمرد:

1- ایجاد سرعت بیشتر درنوازندگی توسط دو مضراب و توانایی در نواختن قطعات سریع.

2- توانایی در ایجاد شدت بیشتر توسط مضراب.

3- خیز سریع در نمودار پوش:( ن . ک . تعاریف(

از آنجا که سرعت زدن مضراب بیشتر از زخمه است، سرعت تزریق انرژی به ساز بیشتر شده و به تبع آن، در نمودار پوش ( نمودار شدت نسبت به زمان )، خیز اولیه و افت اولیه ( که در مرحله تزریق انرژی به سیستم به وجود می آید در واقع زمان لازم برای تشکیل تمام مودهای تار مرتعش است ) کمتر و مقدار فلات در نمودار پوش ( که صدای مد نظر یا در واقع وضعیت پایدار ارتعاش سیم، در این مرحله تولید می شود ) بیشتر است. البته گفتنی است این امتیاز، در تمام سازهای زهی ضربه ای، مانند پیانو و … نیز صدق می کند. لازم به ذکر است صدای ساز در مرحله خیز اولیه همراه با ناخالصی است که مطلوب نیست و حال هر چه این زمان کوتاهتر باشد، تولید صوت در بخش فلات که مطلوب است بیشتر شده و صدا مطلوبتر به گوش می رسد.

به همین دلایل است که نواختن چهار مضراب در سنتور، به دلیل فوق و نیز به دلیل توانایی در نواختن سریع، خوش صداتر از دیگر سازهای موسیقی ایران صدا می دهد.

4- تعبیه چهار سیم برای هر نت و تأمین شدت بیشتر:

یکی از دلایل بستن چهار سیم بر روی هریک از خرک های سنتور، به این دلیل است که شدت صدای نغمه های آن بیشتر شود.

5- وجود پدیدۀ سرایش(Chorus) در سیم های آن:

چهار سیم سنتور هیچگاه دقیقاً با هم  هم کوک نیستند، بلکه جزئی با هم تفاوت بسامدی دارند. این اختلاف بسامدی موجب 2 پدیده به نام های سرایش(Chorus) و زنش یا تپش(Beat) می شود. پدیدۀ اول، مطلوب و دومی نامطلوب است.

6- وجود سیم های دست باز که به عنوان همخوان عمل می کنند:

با به ارتعاش درآمدن سیم هایی که هم بسامد نت های هماهنگ سیم ضربه زده شده هستند، هماهنگ های صدای اصلی سیم ضربه زده شده، تقویت می شوند و از طرفی این خاصیت، اتمسفر صوتی ایجاد می کند. اگر چه این خاصیت در دیگر سازهای موسیقی نیز صادق است، اما در سنتور، به دلیل تعدد سیم ها، این رخداد بیشتر خود را نمایان می کند.

مجموع عوامل فوق، صدای سنتور را یک « صوت غنی » جلوه می دهد.

ب) سنتور ایرانی دارای چه ویژگی های محدود کننده ای است؟

1- کوک متغیر، تعبیه نشدن تمام نت های گام بالقوه در صفحۀ ساز و نداشتن سیستم تغییر دهندۀ سریع کوک برای تمام گسترۀ صوتی آن:

از آنجا که در سنتور ایران به سنت قدیم مکتوب در رسالات موسیقی قدیم ایران در کوک مطلقات، کوک ثابت ندارد و خرک های متوالی به صورت درجات گام بالفعل کوک می شوند، نواختن قطعات در دستگاه های مختلف ( که هر یک شامل چند مد است ) با تغییر کوک میسر می شود. همچنین نواختن مدها از طبقات مختلف ( درجات مختلف گام بالقوه؛ منظور این است که شاهد مد، چه نتی باشد ) با تغییر کوک میسر می شود. برای تغییر کوک می بایست هر یک از چهار سیم یک خرک توسط گوشی ها به طور جداگانه تغییر کوک داده شوند. این موارد، تا حدی مزایای پیش گفته برای سنتور را تحت الشعاع قرار می دهد. تا کنون  روشی برای تعبیه تمام نت های گام بالقوه در صفحۀ سنتور در ایران به وقوع نپیوسته است. به طور سنتی برای تغییر کوک سریع، از جابجا کردن خرک استفاده می شود اما چنین عملی تنها به بخش دوم سنتور ( سیم های سفید جلوی خرک ) محدود است زیرا تغییر محل خرک، کوک پشت خرک را به هم می زند و در مورد سیم های زرد سمت چپ ( به دلیل طویل بودن طول سیم ) کارآمد نیست. از طرفی تغییر در محل خرک موجب تغییر در شیوش صدا، به هم خوردن هم کوک بودن 4 سیم خرک و لطمه به صدا دهی  ساز و خفه شدن صدای خرک در طی زمان می شود.

2- مشکل حفظ نکردن کوک:

تعدد سیم های سنتور و این که هر چهار سیم هم کوک باید باشند، گوش آزاری «سنتور» ناکوک را بیش از دیگر سازهای موسیقی ایرانی نمایان می کند.

استاد سماعی در مجلسی گفته است: « کوک سنتور مرا پیر کرد! » ( اطرائی 1370 : 36)

مطلب اخیر ما را به وجود اشکالات بنیادین در ساختمان این ساز متوجه می کند و لزوم یک بازبینی مجدد دربارۀ مسأله حفظ کوک در سنتور را گوشزد می نماید.

چه عوامل آکوستیکی ای در صدا دهی و تعیین شیوش صدای سنتور نقش دارند؟

1-   نوازنده:

1-1-                          نوازنده چگونه در شیوش سازی سنتور نقش دارد؟

1-2-                          عواملی که نوازنده به طور مستقیم در شیوش سازی صدای سنتور اعمال می کند.

 2-   ابزار:

2-1-                         مضراب.

2-2-                         ساختمان و اجزاء سنتور.

 1-    نوازنده:

1-1-      نوازنده چگونه در شیوش سازی سنتور نقش دارد؟

اگرچه شیوش سازی، توسط ساز انجام می شود اما نوازنده نیز در شیوش سازی مؤثر است. به عنوان مثال، شیوشی که نوازندگان مختلف از نواختن یک ساز نمونه و یک قطعه موسیقی واحد، خارج می کنند با هم تفاوت دارد. به طور کلی می توان گفت هر چه تماس فیزیکی نوازنده با ساز بیشتر باشد، میزان شیوش سازی از طرف نوازنده بیشتر است، و بالعکس، هر چه ارتباط بدنی نوازنده با ساز کمتر باشد، استقلال شیوش سازی ساز موسیقی، بیشتر است. به عنوان مثال بین سازهای موسیقی ایرانی، در سه تار به دلیل وضعیت نواختن آن نسبت به بدن نوازنده و نواختن آن با ناخن نوازنده، شیوش سازی از آن، به نوازنده بستگی بیشتری دارد تا سنتور که در روبروی نوازنده قرار می گیرد و مضراب، واسط نواختن نوازنده با ساز است.

1-2- عواملی که نوازنده به طور مستقیم در شیوش سازی صدای سنتور اعمال می کند شامل موارد زیر است:

1-2-1- تفاوت در سرعت فرود آمدن و برداشتن مضراب ازسیم؛

1-2-2- شدت زدن مضراب؛

1-2-3- محل فرود مضراب در طول سیم؛

1-2-4- نحوه قرار گرفتن سنتور در برابر نوازنده، تعیین کننده جهت وری و شدت صدای گسیل شده به طرف شنونده.

1-2-1- تفاوت در سرعت فرود آمدن و برداشتن مضراب ازسیم:

نوازنده، توان خاصی را با نیرو و سرعت خاصی به ساز اعمال می کند.

(W = F × V  )

در نوازندگی سعی می شود، انتقال انرژی به ساز، با سرعت بیشتر با صرف نیروی کمتر انجام شود.

هرچه سرعت تزریق انرژی به ساز بیشتر باشد، سرعت به ارتعاش درآمدن سیم بیشتر شده و مرحله افت و خیز اولیه که در آن اصوات همراه با ناخالصی های حاصل از وضعیت های ارتعاشی ناپایدار، همراهند کمتر شده و صدای مشخصه سیم، زودتر و در مدت زمان بیشتری شنیده می شود ( فلات طولانی تر خواهد بود ). از این رو بر مطلوبیت صدای حاصل از ساز، افزوده می شود.